بر اساس بینش عرفانی انسان کامل آیینه تام و تمام خداوندی و مبین یک موجود کامل است که اراده شهود ذاتی، صفاتی و افعالی خداوند را جلوه گری می کند و در واقع تجلی اسما و صفات الهی است. از این روست که می توان از انسان کامل به تعبیری به خداگونگی تمثیلی نام برد به این معنا و مفهوم که اگرچه او خدا نیست و شانیت و فعلیت رب العالمین را ندارد، ولی به سبب استخلاف الهی و خلیفه وِیژه بودن خداوند در جهان هستی دارای ویژگی ها و برجستگی های نابی است که به حق می توان او را جانشین شایسته پروردگار عالم در جهان دید. این مقاله بر این فرض استوار است که از منظرحضرت امام خمینی(س) می توان یک خداگونگی تمثیلی برای انسان کامل در جهان استنباط و استخراج کرد که از مجرای آن انسان کامل می تواند در امور عالم دخل و تصرفی نماید. از این رو برای رسیدن به این موضوع در ابتدا لازم است که این مقوله به صورت اجمال از منظر عرفاو اندیشمندان عرفان اسلامی به بحث و بررسی گذارده شود و سپس به بیان و بررسی اندیشه امام خمینی (س) در این زمینه پرداخته شود.

بما ان الانسان الکامل هوخلیفه الله وقطب العالم و هو باعتبار الذات واحد، ان جمیع مشایخ العرفان ذهبوا الی ای هذه الحقیقه الواحد لیست الا الحقیقه المحمدیه (ص)، و لها شوون منها: الاول: هی المظهر لاسم الاعظم الثانی: هی العله الغاییه و سبب ایجاد العالم و بقایه الثالث: هی القطب( ای قطب الاقطاب) لعالم الکون الرابع: نبوتها و خلافتها ازلیه فلذالک هو(محمد (ص)) خلیفه الله الاعظم، و جمیع الانبیاء نوابه و خلفاوه و هم بتبعیته یدعون الخلق الی الحق و عند انقطاع النبوه، تظهر الولایه من باطن النبوه، و انتقلت القطبیه الی الاولیاء مطلقا، فلایزال فی هذه المرتبه واحد منهم قائم فی هذا المقام ، الی ان یختتم بظهور خاتم الاولیاء و هو الخاتم للولایه المطلقه .

آموزه «خلیفه الله» در الهیات اسلامی بسیار حایز اهمیت است و مهم ترین مبنای تفکر برتری انسان در هستی می باشد. با توجه به تاثیر عرفان اسلامی در شکل گیری الهیات اسلامی، این پژوهش به دنبال بررسی سیر کاربرد و تطور معانی و مصادیق این عبارت در متون عرفانی است. گردآوری داده های این تحقیق به روش کتابخانه ای و روش انجام آن، تحلیل محتوای توصیفی متون و آثار عرفانی نخستین تا آثار قرن یازدهم هجری می باشد. یافته های این تحقیق نشان می دهد که عبارت «خلیفه الله» در کل آثار قرون دوم و سوم هجری مجموعا چهار بار به کار رفته است. بعد از آن در قرون چهارم و پنجم هجری بسامد این عبارت در متون عرفانی باز هم اندک است؛ ولی نسبت به گذشته تکرار آن افزایش یافته است. اما از سده ششم و هفتم به بعد مخصوصا در کتاب های با موضوع عرفان نظری این عبارت به تعداد فراوان به کار رفته است. در قرون بعد کاربرد «خلیفه الله» کاملا نهادینه شده است و مصداق های آن تنوع یافته؛ ولی مهم ترین مصداق آن، «انسان کامل» بوده است. اما در تمام این قرون، همواره بسیاری از صوفیه به طور صریح و یا غیر مستقیم با کاربرد این عبارت مخالفت و از ذکر آن پرهیز نموده اند.

هر چند به نظر می رسد آیه «انی ‏جاعل ‏‏فی‏ الارض ‏خلیفه» در سوره بقره تنها طلیعه و مقدمه داستان‏ خلقت‏‏‏‏‏‏‏‏ حضرت‏‏‏ ‏آدم علیه السلام است، لکن این آیه مشتمل بر نکات ‏‏‏‏‏‏‏‏تفسیری ‏کلامی ‏ارزشمندی است که برخی از آنها از دیرباز به اجمال و پراکنده در آثار علمی ‏فریقین به ویژه امامیه بیان شده ولی هیچ گاه تبیین نشده است.‏ ‏‏‏‏‏‏نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد تفسیری کلامی این ‏‏‏‏‏آیه را در میراث‏‏ علمی امامیه و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت، مورد بررسی قرار‏‏‏‏‏‏‏‏ گیرد؛ ابعادی همچون هدف از آفرینش خلیفه در زمین، لزوم ‏‏‏‏وجود خلیفه در زمین و ضرورت ‏‏‏‏‏‏‏‏نیاز به امام، تقدم‏‏‏‏ وجود خلیفه بر دیگران، اختصاص تعیین‏‏‏‏ خلیفه به خداوند، لزوم ‏‏‏‏عصمت‏‏‏ خلیفه و امام و غیرهم. این موارد مهمترین مباحث‏‏ کلامی است که برخی از محدثان و مفسران متکلم با استناد به آیه مذکور به آنها اشاراتی داشته اند. در آثار علمی اهل ‏‏‏‏‏‏سنت نیز در خصوص این ‏‏‏‏‏‏آیه، تنها به مباحث‏‏ معدودی همچون عصمت‏‏‏ ملائکه، علم یکی از شروط خلافت، و برتری ‏‏آدم علیه السلام بر ملائکه اشاره‏‏‏ شده که این‏‏‏‏‏‏ استفاده اندک از آیه، ناظر به تفاوت مبانی ‏‏‏‏‏‏‏کلامی‏ اهل‏ ‏‏‏‏‏سنت با امامیه در موضوع‏‏‏‏ امامت است. پاسخ به دیدگاه اسماعیلیه در خصوص تعارض غیبت امام با «قرار دادن ‏خلیفه در زمین» و نیز اشاره به استفاده فقهی برخی از فقیهان‏ امامی و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت از این ‏‏‏‏‏‏آیه در خصوص مشروعیت ‏‏‏‏‏‏‏قضاوت و تعلق ‏‏‏‏‏زمین به خلیفه خدا از دیگر مباحث ‏‏مطرح ‏‏‏شده در این ‏‏‏‏‏‏نوشتار به شمار می آید.

چکیده فارسی:آیه 31 سوره بقره ضمن ترسیم جایگاه انسان در هستی و رابطه او با خداوند، بسیاری از پرسش های انسان شناسی را پاسخ گفته است. اما وجود برخی ابهام ها و چالش ها در ذیل آیه، آن را به یکی از آیات پرچالش قرآن تبدیل ساخته است. اگر خلافت در این آیه به معنای نیابت و جانشینی از اسلاف اعم از جانشینی جنیان، نسناس و دیگر انسان های ماقبل حضرت آدم (ع) باشد، فضیلت قابل توجهی برای آن حضرت و ذریه او به دنبال نخواهد داشت، زیرا سیاق قبل و بعد از این آیه به طور عام دلالت بر این دارد که خلیفه الهی از موضوعات بسیار مهمی است که خداوند از آن به فرشتگانش خبر داده است. این مقاله با واکاوی دیدگاه مفسران فریقین مهم ترین مولفه ها و آثار نظریه «خلافت انسان» را مورد بررسی قرار می دهد.   چکیده عربی:الآیة 31 من سورة البقرة تصور مکانة الإنسان فی عالم الوجود و علاقته مع الله، و فیها إجابة عن الکثیر من الأسئلة حول معرفة الإنسان، غیر أن وجود بعض الجوانب الغامضة والمثیرة فی نهایة الآیة، جعل منها واحدة من الآیات المثیرة للجدل فی القرآن الکریم. فإن کانت الخلافة فی هذه الآیة بمعنی النیابة عن الاسلاف بمن فیهم الجن والنسناس والناس الآخرین قبل النبی آدم علیه السلام، فلیس فی ذلک فضیلة مرموقة له و لا لذریته، و ذلک لأن السیاق قبل و بعد هذه الآیة یدل بشکل عام علی أن خلیفة الله من القضایا المهمة التی أخبر بها الله ملائکته. هذه المقالة تبحث آراء مفسری الفریقین و تستعرض أهم مکونات و عناصر و معطیات نظریة خلافة الإنسان.

معرفت به انسان کامل هم از حیث نظری-علمی و هم از جهت عملی-سلوکی، اهمیت خاصی در معرفت به خدای سبحان و زیست معنوی و هندسه حیات طیبه دارد وهرگاه این حقیقت را درمعارف وحیانی و آموزه های دینی ردیابی کنیم اهمیت و آنگاه ضرورت و کارآمدی اش درتنظیم زندگی معقول و ملکوتی مضاعف خواهد شد. درحقیقت انسان کامل شناسی نوعی خداشناسی است و از انسان کامل اصطلاحی دانش عرفان درنصوص دینی با عناوینی چون: خلیفه الله، حجه الله، نبی، رسول، امام و ولی تعبیر شده و می شود که تعابیر معهود از جامعیت و کمال منحصر به فردی برخوردار است و یکی از تعابیرعمیق و دلنشین درکتاب و سنت، "وجه الله"است که متناظر به بود و نمود حق تعالی هست و مظاهر اکمل و اجمل نمودهای حق تعالی، انسان کامل و اولیاء الله خواهند بود. اکنون پرسش این است که انسان کامل مکمل چیست و کیست که وجه الله به شمار می روند؟ درعرف قرآن و عرفان مفهوم و مصداق وجه الله چه کسانی هستند؟ نوشتار حاضر با روش نقلی-عقلی و رویکرد تحلیلی عهده دار پاسخ به پرسش های یاد شده (که بصورت اندماجی یک پرسش هستند) خواهد بود و برونداد آن امکان معرفت به خدا در مرتبه فعل یا صفات فعل است که در آیات قرآنی از این مرتبه با عناوینی چون "الله"، "نور"، "وجه الله" و مانند آن سخن به میان آمده است و انسان کامل آیت کبرای حق تعالی و وجه خداست.

درباره مفاهیم و واژگان دینی سیاسیِ امام، خلیفه و سلطان، تعاریف گوناگونی از سوی علمای مذاهب کلامی و فقهی مختلف ارائه شده است. در صدر اسلام و سده های میانه ی اسلامی، خلیفه و امام مفاهیمی دینی بودند و کارکردی عمدتاً سیاسی داشتند. این مفاهیم را مسلمانان پس از پیامبر-صلی الله علیه و آله و سلم-بر حاکمان سیاسی نیز اطلاق کردند. کوشش برای تعریف این مفاهیم و تعیین مصادیق آن، زمینه و موجب نزاع ها و اختلاف های زیادی شد. این پژوهش می کوشد با رویکردی تاریخی تحلیلی، به این پرسش پاسخ دهد که در فاصله ی زمانی درگذشت پیامبر(ص) تا سقوط خلافت عباسی، در جامعه ی اسلامی، چه رابطه ی معناداری بین دو مفهوم خلیفه و امام وجود داشت و از نظر تاریخی، چه تغییراتی در گستره ی معنایی و مفهومی این دو حاصل شد. فرضیه ی پژوهش آن است که این دو مفهوم در ابتدا، با توجه به زمینه های اجتماعی، معنایی یکسان داشتند و به تدریج با ورود این واژه ها به منازعات کلامی، سیاسی، و مذهبی، تغییراتی در معنا و مفهوم آن ها ایجاد شد.

در منابع دینی قرن نخستین اسلامی از نظریه انسان کامل، سخنی به میان نیامده است، اما باید دانست که ریشه های نظریه انسان کامل در قرآن و روایات وجود دارد. از همین رو مساله اصلی این مقاله، واکاوی ویژگی های انسان کامل در قرآن است که با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین آن خواهیم پرداخت. نتایج تحقیق نشان می دهد که افزون بر این چون انسان کامل در همه اوصاف کمال سرآمد همه انسان ها است میتوان همه آیاتی را که به فضایل و کمالات انسانی اشاره دارد به انسان کامل مرتبط دانست، بلکه از آنرو که انسان کامل خود قرآن ناطق و تجلی دهنده عینی اسماء و صفات الهی است میتوان همه قرآن را وجود کتبی انسان کامل و سوره ها و آیات آن را مدارج و معارج وی معرفی کرد. ویژگی های انسان کامل در قرآن به دو دسته ویژگی های فردی و ویژگی های اجتماعی قابل تقسیم است.

این پژوهش، که به لحاظ روش کتابخانه ای، به لحاظ مخاطب شناختی کاربردی و به لحاظ هدف اکتشافی است در پی این است که با بررسی آرا و تفاسیر اندیشمندان و متکلمان مسلمان و بویژه آرا و تفاسیر علامه جوادی آملی درباره موضوع خلافت الهی در قرآن کریم با استراتژی کیفی و به روش تحلیل محتوا به تبیین الگویی برای جانشین پروری (خلیفه پروری) الهی در زمین بپردازد. نتایج این پژوهش نشان داد از دیدگاه متون تفسیری شایسته شناسی، تعریف شایستگی ها، شایسته پروری، آماده سازی فردی و اجتماعی و ارزیابی مبتنی بر اهداف و کارکردها، مهمترین ابعاد و عناصر شاکله فرایند جانشین پروری الهی است که با بهره گیری از روشها و عوامل موثر در هریک از این مراحل می توان الگوی جانشین پروری مدیران را غنی سازی و تقویت کرد.

چکیده فارسی:استمرار وجود خلیفه اله باوری است که قرآن، برهان و عرفان آن را تایید می کنند، پیامبر اسلام (ص) از مصادیق بارز خلیفه اله است که پس از رحلتشان، به حکم خاتمیت منصب نبوت و رسالت به پایان رسید ولی شئون متعددی که قرآن برای پیامبر (ص) به عنوان خلیفه اله ثابت می داند، تعطیل بردار نیست، زیرا عالم بشری برای تداوم دریافت فیوضات تشریعی و عالم هستی برای تداوم دریافت فیوضات تکوینی، همچنان محتاج وجود و حضور خلیفه اله است. آنچه در این مقاله خواهد آمد این است که علم کلام با مراجعه به قرآن و برهان، و حکمت با مراجعه به آموزه فیض، استمرار وجودی خلیفه اله را در قالب امام معصوم منصوص و مستدل می سازد.   چکیده عربی:ان استمرار وجود خلیفة الله، عقیدة یؤیدها القرآن والبرهان والعرفان. فرسول الله (ص) من المصادیق البارزة لخلیفة الله. و من بعد رحلته انقطع منصب النبوة والرسالة بحکم کونه خاتم الأنبیاء، الا ان الشؤون المتعددة التی یثبتها القرآن للنبی (ص) بصفته خلیفة لله لا یمکن تعطیلها، و ذلک لأن العالم البشری فی تداوم تلقی الفیوضات التشریعیة، و عالم الوجود فی استمرار تلقی الفیوضات التکوینیة یبقیان بحاجة الی وجود و حضور خلیفة الله. تعنی هذه المقالة بأن تثبت بالأدلة استمرار وجود خلیفة الله فی قالب الإمام المعصوم، و ذلک فی علم الکلام من خلال الرجوع إلی القرآن والبرهان، و فی الحکمة من خلال الرجوع إلی عقیدة الفیض.